درباره شیوه نامه فرهنگستان

چند روز پیش در یادداشتی در همین صفحه نوشتم که یکی از دردسر‌های حوزه ویرایش و درست نویسی، پراکندگی و تعدد شیوه نامه هاست؛ به طوری که هر ناشر و دانشگاه و سازمان و گاه نویسنده‌ای شیوه نامه‌ای ویژه خود دارد. راه گریز از این تشتت، پناه بردن به شیوه نامه فرهنگستان زبان و ادب فارسی است. این شیوه نامه با عنوان «دستور خط فارسی» منتشر شده است.

«دستور خط فارسی» هم کاستی‌ها و تعارضاتی دارد، اما می‌تواند در حوزه ویرایش صوری و رسم الخط، تکلیف ناشر و نویسنده را روشن کند و موجب یکدستی شود.

تدوین این شیوه نامه سال‌ها طول کشید و حتی در خود فرهنگستان با مخالفانی سرسخت روبه رو بود. بااین حال، اگر جدی گرفته می‌شد، می‌توانست راه گشا باشد.

در مقدمه «دستور خط فارسی» فرهنگستان می‌خوانیم که نخستین بار در سال ۱۳۷۲ به ابتکار زنده یاد حسن حبیبی (رئیس وقت فرهنگستان زبان) در فرهنگستان زبان و ادب فارسی کمیسیونی به مدیریت علی اشرف صادقی و سپس احمد سمیعی گیلانی و با عضویت محمدرضا باطنی، حسین داوودی، اسماعیل سعادت، ابوالحسن نجفی و زنده یادان جعفر شعار، جواد حدیدی، علی محمد حق شناس و مصطفی مقربی شکل گرفت.

این کمیسیون پس از تشکیل جلسه‌های متعدد، دستور خط پیشنهادی خود را به شورای فرهنگستان ارائه کرد. شورا نیز در دو شور ۴۱ و ۱۸ جلسه‌ای با عضویت عبدالمحمد آیتی، نصرا... پورجوادی، غلامعلی حدادعادل، بهاء الدین خرمشاهی، علی رواقی، بهمن سرکاراتی، اسماعیل سعادت، احمد سمیعی گیلانی، علی اشرف صادقی، بدرالزمان قریب، فتح ا... مجتبایی، مهدی محقق، حسین معصومی همدانی، ابوالحسن نجفی، حسین داوودی و زنده یادان جعفر شعار، جواد حدیدی، محمد خوانساری، احمد آرام، حمید فرزام، احمد تفضلی، حسن حبیبی و مصطفی مقربی به بررسی آن پرداخت.

پس از آنکه اصلاحات لازم در پیشنهاد کمیسیون اولیه اعمال شد، در اختیار استادان، صاحب نظران، معلمان و نویسندگان قرار گرفت تا نظرشان را اعلام کنند. در مرحله بعد، پس از ۱۰ جلسه بازنگری، در تیر ۱۳۸۰ تصویب شد. درنهایت سال ۱۳۸۱ «دستور خط فارسی» فرهنگستان در قالب کتابی به چاپ رسید. این کتاب تاکنون چندین بار ویرایش شده و تا سال ۱۳۹۱ یازده بار تجدیدچاپ شده است.

قواعد کلی «دستور خط فارسی» فرهنگستان عبارت اند از: «حفظ چهره خط فارسی»، «حفظ استقلال خط»، «تطابق مکتوب و ملفوظ»، «فراگیربودن قاعده»، «سهولت نوشتن و خواندن»، «سهولت آموزش قواعد» و «فاصله گذاری و مرزبندی کلمات برای حفظ استقلال کلمه و درست خوانی». در دیگربخش‌های کتاب قواعدی درباره «املای بعضی واژه‌ها و پیشوند‌ها و پسوندها»، «مجموعه ام، ای، است، ...»، «واژه‌ها و ترکیبات و عبارات برگرفته از عربی»، «تنوین، تشدید، حرکت گذاری، هجای میانی، ...»، «ترکیبات» و «واژه‌هایی با چند صورت املایی» درج شده است.

در بخشی از مقدمه حسن حبیبی بر چاپ چهارم این دستور خط (۱۳۸۴) آمده است: «امید است که این دستور خط با پیگیری دستگاه‌های دولتی دارای انتشارات، و به ویژه با عنایت و نظارت کامل وزارت آموزش وپرورش که بیشترین متون درسی را همه ساله در اختیار دانش آموزان تا پایان دوره دبیرستان قرار می‌دهد و نیز ناشران دولتی کتاب‌های درسی و تحقیقی مربوط به آموزش عالی، در ظرف مدتی کوتاه به صورت دستور خطی درآید که همگان، به خصوص دانش آموزان و دانشجویان را که نویسندگان و فرهیختگان و دانشمندان سال‌های آینده اند، از ناهماهنگی‌های کنونی در زمینه دستور خط رهایی بخشد.» از تدوین و تصویب این شیوه نامه سال‌ها می‌گذرد و ضمن اینکه به نظر می‌رسد به بازنگری جدی نیاز دارد، باید پرسید که آیا به اهداف خود رسیده است؟ پاسخ به این پرسش را به یادداشت‌های بعد موکول می‌کنم.